Sprookjes, hoe Middeleeuwse horror veranderde in een roze wolk

door Linda de Bruijn

Sprookjes zijn al eeuwen oud, er waren eens, zou je bijna kunnen zeggen. Ooit begonnen als verhalen met een moraal waarbij waar magie en fantasie gebruikt werd om de boodschap over te brengen. Meestal weten we niet wie de bedenker was of wanneer ze voor het eerst verschenen. De verhalen spelen zich af in een tijd lang geleden en in een land hier ver vandaan. Toch zijn deze verhalen door de eeuwen heen bewaard gebleven en worden ze tot op de dag van vandaag verteld. Maar wat is nu precies een sprookje en wat is het oudste sprookje dat we kennen? 

Het woord sprookje is afgeleid van het middeleeuwse 'sproke', dat verhaal of vertelling betekent, een vertelvorm die populair was in de 14de en het begin van de 15de eeuw. Sproken zijn overgeleverd in het Middelnederlands maar kwamen ook voor in onder meer het Duitse en Franse taalgebied. Deze vertellingen richtten zich op volwassenen die niet konden lezen om ze tradities en moralen te leren. Het waren zeker geen kinderverhalen met een levensles zoals we die tegenwoordig kennen.

 
Vertellingen werden in die tijd ook echt "verteld" en dus mondeling overgeleverd. Ze kenden daarom stereotiepe hoofdfiguren en kon je de moraal van het verhaal al van verre zien aankomen. Zo werden ze beter onthouden, niet alleen door degene die ze vertelden, maar ook door degene die ernaar luisterden en de moraal moesten leren.  

De oudste Europese sprookjes werden waarschijnlijk begin 17de eeuw geschreven door de Italiaanse dichter Giambattista Basile, vertellingen die we nu kennen als Rapunzel, Assepoester en de Gelaarsde kat. Pas veel later in de 17e eeuw werden de verhalen van Moeder de Gans geschreven door Charles Perrault, die ons de verhalen van Doornroosje en Klein Duimpje gaf.

Veel jonger zijn verhalen als Hans en Grietje, Sneeuwwitje en Vrouw Holle van de gebroeders Grimm, geschreven in het begin van de 19e eeuw. In de volgende decennia zagen vele andere sprookjes, zoals De Kleine Zeemeermin van Hans Christian Anderson en A Christmas Carol van Charles Dickens het licht. Je zou zelfs kunnen zeggen dat moderne verhalen als Alice in Wonderland, Lord of the Rings en zelfs de Chronicles of Narnia sprookjes zijn. En misschien zou je zelfs Outlander wel een modern sprookje kunnen noemen.
  

Niet alleen in Europa werden sprookjes verteld, ook uit het Midden-Oosten kennen we sprookjes zoals de vertellingen in Duizend-en-een-nacht door  Scheherazade, een sprookjesachtige raamvertelling met een groot aantal verhalen waarvan Aladin en de wonderlamp, Sinbad de zeeman en Ali Baba en de veertig rovers de bekendste zijn. Ook deze sprookjes waren bedoeld om er iets van te leren.   

Het Engelse woord voor sprookje, fairy tale, bevat het woord fairy, dat is afgeleid van het Oud-Franse faierie, dat weer een afleiding is van faie (in het Latijn fata, godin van het lot) In de oude Franse romantiek was een fee een vrouw die bekwaam was in magie, en die de kracht en deugd kende van woorden, stenen en kruiden. De westerse feeën zijn ontstaan in de Middeleeuwen, geïnspireerd op folklore, sagen, volksgeloof en mythologie; vertelsoorten verwant aan het sprookje. Het woord fee is in Nederland bekend sinds de achttiende eeuw en wordt tegenwoordig gebruikt om uiteenlopende vormen van natuurgeesten aan te duiden.

Veel oude sprookjes worden nu nog steeds verteld, al zijn de verhalen in de loop van de tijd wel wat veranderd. Ook loopt het verhaal tegenwoordig altijd goed af en leven de hoofdpersonen "lang en gelukkig" en dat was in de oorspronkelijke versie zeker niet altijd het geval.

In het Roodkapje zoals oorspronkelijk door de gebroeders Grimm geschreven, werden oma en Roodkapje opgegeten maar kwam er geen vriendelijke jager voorbij, die hen bevrijden uit de buik van de Boze wolf. En in het Doornroosje van Perrault prikt zij zich inderdaad, zoals voorspeld, in haar vinger en valt in slaap, d.w.z. in coma, maar ze wordt niet door Prince Charming wakker gekust. Een koning sluipt via een raam naar binnen om de liefde met de slapende Doornroosje te bedrijven. Negen maanden later bevalt Doornroosje, nog steeds in coma, van twee kinderen.  Niet echt een verhaal dat je aan je kinderen wilt vertellen.

Mede dankzij filmproducenten als Disney zijn sprookjes gekuist en gemoderniseerd om ook voor de kinderen van nu geschikt te blijven. Veel Disney animatiefilms zijn tegenwoordig echte "klassiekers" al hebben de oorspronkelijke animatiefilms dankzij nieuwe technieken inmiddels een opfrisbeurt gekregen.
Prinsessen en feeën van nu dragen roze jurken en hebben prachtig haar, draken zijn vriendelijk, kinderen slim en kabouters schattig. Geen wonder dat sprookjessieraden ook een hoog roze-wolk-gehalte hebben. 

Sprookjes in een meer nostalgische vormgeving werd getekend door Anton Pieck en zijn te bewonderen in het Sprookjesbos van de Efteling. Ik denk dat bijna iedereen zich wel het Sprookjesbos herinnert met het huisjes van de Zeven Geitjes, Hans en Grietje, Vrouw Holle en Roodkapje en niet te vergeten de dansende Rode Schoentjes.

Ik las als kind veel sprookjes en heb nog oude sprookjesboeken van vroeger in mijn boekenkast staan. Heb jij ook een sprookjesboek uit je kindertijd bewaard?  

Bij dit verhaal maakte ik deze Roodkapje sprookjes oorbellen met bloemetjes en blaadjes van fijne Tsjechische glaskraaltjes.

Verhalen die je misschien ook leuk vindt: